TEORIA PRZEKŁADU 2019/2020

WYKŁAD

notatki

 

4 X 2019 – Lidia Ranke

 

Omówienie sylabusa przez prof. E. Kraskowską (sylabus dostępny na stronie teoriaprzekladu.edu.pl).

Na tej samej stronie znajduje się zakładka „literatura”, do której dostęp możliwy jest po wpisaniu loginu: student i hasła: literatura.

 

 

 

Typologia przekładu

 

typologia – wyróżnienie w obrębie danego zbioru przedmiotów jednego lub więcej typów

typologia ex post – typologia stworzona po zaznajomieniu się z przedmiotem

typologia ex ante – typologia uprzednia wobec badania

 

św. Hieronim (340–420)

„verbum e verbo” / „sensum de senso”

„(…) w tłumaczeniu pism greckich – wyjąwszy Pismo Święte, gdzie i porządek słów jest tajemnicą – wyrażam nie słowo za słowem, lecz myśl za myślą” – List do Pammachiusza, tłum. ks. Jan Czuja

 

Przekład Biblii na języki narodowe (języki wernakularne) dokonywany był już sposobem „myśl za myślą”.

 

Friedrich Schleiermacher

- uznał, że arcydzieła mają taki sam status jak teksty święte – stał się prekursorem hermeneutyki świeckiej

- jako pierwszy zauważył, że egzegezie poddawać można nie tylko pisma święte, ale także teksty literackie

- dokonał rozróżnienia na parafrazę (gdy w rodzimym języku brak odpowiednika dla słowa w języku oryginału należy postarać się oddać wartość drugiego uzupełniając pierwsze zawężającymi lub rozszerzającymi określeniami) i imitację (czyli całość, która złożona z części wyraźnie różniących się od części oryginału, jest pod względem oddziaływania tak bliska oryginalnej całości, jak tylko pozwala na to nietożsamość materiału

- opisał binarną opozycję między naturalizacją (domestykacją) a alienacją (egzotyzacją): aby doprowadzić do spotkania autora i czytelnika tłumacz ma dwie możliwości: przybliżyć autorowi czytelnika (to jest egzotyzacja) albo poprowadzić autora do czytelnika (tutaj tłumacz dokonuje domestykacji)

- spostrzegł, że myślenie hermeneutyczne charakteryzuje się perspektywą personalistyczną, skupia się na doświadczeniu uczestników aktu komunikacyjnego

 

 

Roman Jakobson

O językoznawczych aspektach przekładu, 1959

 

tłumaczenie wewnątrzjęzykowe (intralingwistyczne)

tłumaczenie międzyjęzykowe (interlingwistyczne)

tłumaczenie intersemiotyczne

 

Katharina Reiss (1923–2018)

- autorka ważnej pracy o krytyce przekładu Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik: Kategorien und Kriteren für eine sachgerechte Beurteilung von Übersetzungen, Munich, Hueber, 1971

- zauważyła różnice w tłumaczeniach zorientowanych na treść, formę i odbiorcę

 

 

Rodzaje tłumaczeń wg Małej encyklopedii przekładoznawstwa:

– tłumaczenie dosłowne

         przekład filologiczny

– tłumaczenie niedosłowne, wolne

         adaptacja

– tłumaczenie ustne

         symultaniczne, kabinowe

         konsekutywne

                    szeptane

– tłumaczenie pisemne

– przekład literacki (artystyczny)

– tłumaczenie specjalistyczne

         techniczne

         sądowe itp.

–tłumaczenie maszynowe

         CAT (computer assisted translation)

– przekład audiowizualny

         voice-off (lektor)

         dubbing

         subtitles (napisy)

 

Przekład audiowizualny (multimedialny; często screen translation) – przykładowe problemy:

         - scenariusz i lista dialogowa a tworzenie napisów

         - problem synchronizacji obrazu z napisami

         - speech to writing – jak oddać w formie napisów spontaniczną mowę

         - ograniczenia czasowo-przestrzenne (ok. 34-38 znaków na raz)

 

 

/rybka – przekład roboczy

11.10.2019 – Dorota Stürmer

 

Teoria przekładu – charakterystyka dyscypliny

//Middlebrow literature - proza środka - twórczość prozatorska cechująca się wyznacznikami literatury popularnej (lowbrow literature) oraz odwołująca się do konwencji kojarzonych z literaturą wysoką (highbrow literature). //

Co to jest „teoria”? 

• Teoria “naukowa” → „twarda teoria”, nauki ścisłe:

• stawia hipotezy,

• wyjaśnia zjawiska, 

• odkrywa prawa (np. natury),

• tworzy wiedzę,

• umożliwia rozwój cywilizacji.

W naukach ścisłych jedna teoria zastępuje drugą (jak np. teoria geocentryczna została zastąpiona przez heliocentryczną).

• Teoria “spekulatywna” → „miękka” teoria, nauki humanistyczne:

• jest rodzajem teorii spekulacji intelektualnej,

• ma charakter dyskursu na dany temat,

• „stwarza” swój własny przedmiot.

W humanistyce teorie nie wykluczają się, tylko kumulują i łączą → nie odkrywają prawd,ale wymyślają koncepcje. 

Teorie to narracje, które pozwalają lepiej opowiedzieć o zjawiskach, którym się przyglądamy. 

Na teorię składają się: 

• wiedza

• nauka

• paradygmat naukowy

• dyskurs (Foucault → dyskurs wytwarza swój własny przedmiot. To wszystko, co mówimy i piszemy).

Krytyczna analiza dyskursu → poddajemy analizie i krytyce to, co napisane i powiedziane.

Performatyw(ność) - wypowiedź, która coś stwarza. Dyskursy mogą mieć siłę performatywną - coś stwarzają.

 

Studia nad przekładem (początek - lata 50./60. XX w.)

Różne nazwy dyscypliny:

• przekładoznawstwo, 

• translatologia,

• translatoryka,

• traduktologia,

• translation studies.

Czym jest teoria przekładu dla tłumacza?

• Gałąź badań literackich, językoznawczych i kulturowych;

• Część autonomicznych studiów nad przekładem:

• poetyka przekładu

• teoria przekładu

• krytyka przekładu

• historia przekładu

Interdyscyplinarność w badaniach nad przekładem

• lingwistyka

• literaturoznawstwo

• filozofia (filozoficzne dywagacje nad przekładem → hermeneutyka)

• psychologia (co się dzieje podczas aktu przekładu, np. w przypadku bilingwizmu)

• neurologia (neurolingwistyka) 

• socjologia

• studia kulturowe

• informatyka (computer science) → np. lingwistyka korpusowa

W ostatnich latach mówi się o transdyscyplinarności badań nad przekładem.

25.10.2019 - Maja Rzepecka

 

Badania nad przekładem:

• W latach 70. w wielu krajach rozpoczęły się badania nad przekładem, jako odrębną dziedziną; badania nad przekładem prowadzono już wcześniej, ale w ramach innych dyscyplin (językoznawstwa lub literaturoznawstwa);

• Idea Translation Studies rozwijała się m. in.: w Kanadzie, Izraelu, Holandii, USA oraz Wielkiej Brytanii;

• W Europie Wschodniej i Środkowej (także w Polsce) badania nad przekładem miały już ugruntowaną pozycję, jednak wyniki nie przedostawały się na Zachód; polskie badania inspirowane były dorobkiem Czechów, Słowaków i Rosjan;

• Termin Translation Studies odnosi się dopiero do rzeczywistości zainicjowanej na Zachodzie w latach 70, kiedy Holmes zaproponował uporządkowanie niejednolitej dyscypliny (wydzielił liczne gałęzie) – w roku 1972 w artykule The Name and Nature of Translation Studies przedstawił schemat Translation Studies;

• Mapa Translation Studies przewiduje podział na dwa główne sektory: „podstawowy/czysty” (ang. Pure) i „stosowany/użytkowy” (ang. Applied). Pierwszy dotyczy opisu zjawiska tłumaczenia oraz ustanowienie zasad wyjaśniających to zjawisko – obliczony na przyrost wiedzy, a nie zastosowanie w praktyce (teoria przekładu). Drugi sektor dotyczy zastosowania praktycznej części przekładoznawstwa – obejmuje narzędzia wykształcone do rzeczywistego wykonania tłumaczenia. Kolejne podziały przedstawiają następujące gałęzie:

Sektor podstawowy

• Preskryptywne (ang. theoretical) – związane z zasadą top down (dopasowywanie zebranego materiału do już istniejącej teorii, która jest narzucona „odgórnie”);

• Ogólne (ang. general) – teorie ekwiwalencji, komunikacji przekładowej;

• Cząstkowe (ang. partial):

• Translatoryka ograniczona medium;

• Translatoryka ograniczona obszarem;

• Translatoryka ograniczona typem tekstu;

• Translatoryka ograniczona czasem;

• Translatoryka ograniczona problemem.

• Deskryptywne (ang. descriptive) – związane z zasadą bottom up (uporządkowanie istniejącej rzeczywistości przekładowej i stworzenie teorii; działanie „oddolnie”);

• Zorientowane na produkt - tekst;

• Zorientowane na proces – tłumaczenie jako czynność, studia nad tłumaczem;

• Zorientowane na funkcję – funkcja przekładu w kulturze docelowej.

Sektor stosowany

• Krytyka przekładu (oceny przekładów, recenzje istniejących przekładów);

• Narzędzia translatorskie (słowniki, książki o gramatyce, CAT);

• Kształcenie tłumacza (metody nauczania, np. dot. tłumaczenia specjalistycznego).

James S. Holmes (1924-1986)

• Amerykański poeta, tłumacz, badacz zjawisk przekładowych, gej;

• Od lat 40. mieszkał w Amsterdamie;

• Od 1964 r. zatrudniony w Instytucie Literatury na tamtejszym Uniwersytecie;

• Współzałożyciel Wydziału Studiów Językoznawczych i Gay Studies (również na tamtejszym Uniwersytecie);

• Związany z gay men leather culture.

8.11.2019 – Natalia Ruszkowska

Big data, sieci neuronowe, korpusy językowe.

 

1.       Ćwiczenie z postedycji:

Artykuł: The Great A. I. Awakening (pl. Wielkie przebudzenie sztucznej inteligencji) z 2018 r., które pojawiło się w amerykańskim New York Times Magazine, krótko później w Przekroju.

https://www.nytimes.com/2016/12/14/magazine/the-great-ai-awakening.html

Różnica między tłumaczeniem człowieka a tłumaczeniem translatora: maszyna tłumaczy zdania dosłownie. Tłumaczenie ludzkie jest znacznie bardziej kreatywne oraz  jest pisane poprawną polszczyzną.

2.       Początki skoku technologicznego – rok 2011. 

      O sieciach neuronowych (ang. neural networks) dyskutowano już na przełomie lat 40 i 50 XX w. kiedy powstał tzw. pojedynczy percepton progowy czyli najprostszy typ sieci neuronowej. Wynaleziony został w 1943 r. przez McCullocha i Pittsa. Do budowania sieci neuronowych potrzeba komputerów o ogromnych mocach obliczeniowych. Te sztuczne sieci neuronowe eksplorują wszelkie możliwe płaszczyzny świata  metodą prób i błędów. Metoda ta, jest wynikiem programowania, które nie dostarcza maszynie pełnego kodu ale instrukcji, które maszyna ma wykonać aby uzyskać wynik. Jest zaprogramowana tak, żeby reagować według schematu. Rozpoczyna swoją pracę i dalej powtarza te czynności zaprogramowane według instrukcji. Idzie taką ścieżką aż uzyskuje wynik, który bywa zaskakujący dla człowieka. Na tym polega uczenie się maszyn . Uczą się na błędach i poprawiają je – jest to możliwe w środowisku komputerowym, które dysponuje niewyobrażalną ilością danych.

 

Big data – zajmuje się analizowaniem danych, które podają komputery w sposób surowy i nieobrobiony interpretacyjnie.

Każde kliknięcie jest jednostką danych. Tak działają poprawki i korekty, które nanoszą użytkownicy komputerów – stwarzają oni bazę danych.

 

3.       Wprowadzenie słowników dwujęzycznych rozpoczęło się w połowie XX w. Trzeba było nauczyć maszynę gramatyki.

Tłumaczenie maszynowe oparte na regułach – nie sprawdziło się. Okazało się, że nie da się nauczyć maszynę gramatyki.

Tłumaczenie maszynowe oparte na  statystyce – wymagało korpusów językowych. Translator, który otrzymywał polecenie przetłumaczenia jakiegoś fragmentu wyszukiwał w dostępnym korpusie językowym (bazie) statystycznie najczęściej występujące teksty/słowa. Były to korpusy dwujęzyczne, paralelne – zbiór tych samych tekstów w jednym i drugim języku. 

4. Lingwistyka korpusowa – rozwijająca się od lat 70’ XX wieku gałąź językoznawstwa, której przedmiotem stały się elektroniczne korpusy językowe.

Korpusy językowe – są to ogromne zbiory zdigitalizowanych tekstów, dobranych do konkretnych kryteriów i wykorzystywane za pomocą programów komputerowych do różnych zjawisk językowych np. korpus NKJP.

Wyróżniamy korpusy paralelne - przykładem takiego korpusu może być kamień z Rosetty, na którym  jeden i ten sam tekst został zapisany w języku egipskim i greckim – greką, demotyką i hieroglifami. Dzięki temu kamieniowi Champollion rozwiązał zagadkę hieroglifów. Mógł za pomocą porównania rozszyfrować tekst zapisany hieroglifami.

 

5.       Ćwiczenie z postedycji:

 Dlaczego translatory komputerowe nagle zaczęły dobrze tłumaczyć?

- Stały się bardziej popularne.

- Mają  większą bazę danych dlatego, że coraz większa liczba użytkowników ją poszerza wprowadzając tam własne pomysły i koncepcje.

-  Bazy danych/ korpusy są coraz bogatsze, wpadają do nich nowe teksty produkowane na bieżąco przez translatory.

15.11.2019 

Dwujęzyczność i literatura - Jagoda Zielińska

Problem rozumienia dwujęzyczności – wrodzona czy wyuczona? W sprawie tego, co należy uważać za dwujęzyczność (bilingwizm, multilingwizm) stanowiska są różne.

­Dwujęzyczność jako specyficzny fenomen w całym zbiorze zjawisk związanych z komunikowaniem się w więcej niż jednym języku – osobno mówimy o znajomości języków na różnym poziomie.

Czy mamy narzędzia, żeby rozróżnić do której z grup należy osoba dwujęzyczna?

Kryterium oceny z jakiego typu dwujęzycznością mamy do czynienia – code switching, zmienianie kodów. Osoby, u których przełączanie kodu odbywa się bez żadnej sensacji są dwujęzyczne naturalnie. Te, u których aparatura wykrywa zmiany, używają drugiego języka jako wyuczonego.

Badania nad dwujęzycznością bardzo dobrze rozwijały się w Związku Radzieckim. Od kilkudziesięciu lat dwujęzyczność literacka (twórcza – Balcerzan) jest przedmiotem zainteresowań badaczy literatury. Prekusrorem takich badań w Polsce był Edward Balcerzan i jego praca doktorska Styl i poetyka twórczości dwujęzycznej Brunona Jasieńskiego. Z zagadnień teorii przekładu. Sam Balcerzan kiedyś był dwujęzyczny – mieszkał na terenie Ukrainy, przyjechał do Polski w ramach repatriacji.

W epoce globalności wielojęzyczność jest naturalna, oczywista. Porównanie dwóch cytatów z uwzględnieniem czasu powstania:

E. Kraskowska, Twórczość Stefana Themersona – dwujęzyczność a literatura, 1988:

„Większość ludzi zna tylko jeden język.”

 M. Besemeres, A. Wierzbicka – Translating Lives. Living With Two Languages and Cultures, 2007:

„Most people in the world are bilingual. 

Wielojęzyczność – podstawowe terminy

Pidgin (np. Lignua Franca), kreolizacja językowa (np. portugalski+arabski, angielski+holenderski, hiszpański+francuski), języki sztuczne. Kreolistyka – gałąź lingwistyki zajmująca się językami kreolskimi, pidginami itp.

Pidgin a języki kreolskie – pidginy nie mają statusu języka, nie posiadają systemu językowego, są uproszczone.

Języki kreolskie – np. portugalski+arabski, mają status języków, operują określonym słownictwem i określoną gramatyką.

Mutlikulturowość – zakłada mieszanie się i różnorodność kultur – różnice pozostają istotnym aspektem multikulturowości.

Transkulturowość – tworzenie się kodu kulturowego nadbudowanego nad wielokulturowością – już nie to, co różnicujące jest ciekawe i interesujące, ale porozumienie ponad podziałami.

Teoria kontaktów językowych – oprócz tego, że zajmuje się dwu- i wielojęzycznością, zajmuje się także inną postacią kontaktów językowych, a mianowicie językami, które same w sobie są niejednorodne, które są tworami wynikłymi z zetknięcia dwóch języków.

Dwujęzyczność twórcza – naprzemienne posługiwanie się przez pisarzy w praktyce twórczej dwoma (lub więcej) językami;

Dwujęzyczność „zwykła” – używanie w odmiennych okolicznościach komunikacyjnych dwóch (lub więcej) języków.

Współcześnie pisarz dwujęzyczny zazwyczaj:

• Posiada status pisarza żyjącego na obczyźnie (czasowo lub na stałe).

• Wywodzi się ze środowiska, społeczeńsstwa lub narodu dwujęzycznego (tworzy w języku narodowym i dialekcie – diglosja; jest przedstawicielem mniejszości narodowej; jest przedstawicielem narodu dwu- lub wielojęzycznego). 

Diglosja – dwujęzyczność polegająca na tym, że posługujemy się językiem ogólnonarodowym oraz dialektem.

Postacie dwujęzyczności literackiej:

a)  Twórczość oryginalna w języku rodzimy oraz twórczość translatorska (Boy-Żeleński, Iwaszkiewicz, Barańczak) – dwujęzyczność funkcjonalna.

b)  Twórczość w dwóch (lub więcej) językach, ale ze specjalizacją językową (np. utwory literackie w języku L1, teksty nieliterackie w języku L2: Conrad, Miłosz, Brodski): dwujęzyczność twórcza niepełna.

c)  Tworzenie dzieł równorzędnych co do wartości artystycznej (przynajmniej w intencji autora) w dwóch lub więcej językach, także przekład autorski (Przybyszewski, Rittner, Rilke, Beckett, Themerson, Wasilewska).

 

22.11.2019 Paulina Rożek 

• Eva Hoffmann “Zagubione w przekładzie” (“Lost in Translation: A Life in a New Language”) 1995r.

• W książce opowiada o tym, jak wyglądało jej życie w nowym języku i nowej kulturze (dramat językowy w kategorii somatycznej).

• Na pozór mówi o translacji, ale tak naprawdę o doświadczeniu afektywnym.

 

DWUJĘZYCZNOŚĆ I LITERATURA - CASE STUDIES

• Joseph Conrad Korzeniowski (1857-1924)

• Pierwszy język - polski, angielski był dopiero czwartym językiem.

• Korespondował po polsku (z wujem, tłumaczami).

• Jego angielszczyzna odbierana jako “dziwna” → widać, że to nie jest jego pierwszy język. Mimo to, status jego pisarstwa jest wysoki w świecie anglojęzycznym.

• “Dwujęzyczność twórczo niepełna.”

• Antoni Słonimski - “Conrad” 

• metafory akwatyczne (rzeka niegłęboka o płaskim brzegu symbolizuje polszczyznę, natomiast ocean szeroki to mowa anglosaska)

• Vladimir Nabokov (ur. w 1899 r. w Rosji, zmarł w roku 1977 w Szwajcarii)

• prozaik, poeta, tłumacz, wykładowca akademicki, entomolog-lepidopterolog, miłośnik boksu i szachista,

• “I am an American writer, born in Russia, educated in England where I studied French literature before moving to Germany for fifteen years… My mind speaks English, my heart speaks Russian, and my ears prefers French”

• Od dziecka mówił po rosyjsku i francusku (prawdopodobnie miał francuską nianię), później nauczył się angielskiego.

• Emigrował z powodu rewolucji bolszewickiej.

• Niemiecki był jego czwartym językiem, sporo czasu spędził w Paryżu, gdzie pisał po rosyjsku.

• Później wyemigrował do Stanów i wykładał tam o literaturze.

• “Lolita” 1955 r. - oryginał angielski, rosyjski autoprzekład.

• “Nie wrócę do Rosji, bo to co potrzebuję jest ze mną - język i literatura.”

• Angielszczyzna Nabokova podobna była do Conrada - wprowadzał nową tonację.

 

 

 

29.11.2019 r. - Karolina Wygocka

 

Temat: Vladimir Nabokov i Stanisław Barańczak jako teoretycy przekładu

 

Vladimir Nabokov i Stanisław Barańczak:

·         opracowali własne metody przekładu i uzasadnili je w dyskursie przekładoznawczym,

·         obaj są autorami manifestów na temat przekładu

 

Vladimir Nabokov The Art of Translation, czyli Trzy stopnie zła (w pracy tłumacza):

·         niewiedza lub ignorancja

·         autocenzura

·         tłumaczenie “pod publikę”

 

Nabokov jako tłumacz Oniegina:

A.     Puszkin Eugeniusz Oniegin →  jedno z najważniejszych dzieł rosyjskich na miarę Pana Tadeusza czy Beniowskiego

Puszkin →  najważniejszy poeta rosyjski

Poemat dygresyjny →  utwór w formie wierszowanej; narrator opowiada historię i przeplata ją z dygresjami dot. zazwyczaj procesu twórczego; prototyp gatunku à Byron

Eugeniusz Oniegin → charakter romansowy; po angielsku – kilkanaście, kilkadziesiąt wersji przetłumaczonych na j. angielski; po polsku – trzy wersje.

 

Przekład Nabokova:

• w trzech tomach (mimo, że oryginał jest stosunkowo krótki)

• komentarze Nabokova (paratekst – wstępy, posłowia, przypisy, blurby, itp., czyli wszystko czym jest obudowany tekst główny);

•  do każdego niemal wersu zrobił przypisy;

• napisał również teksty dot. np. Puszkina czy romantyzmu rosyjskiego, teksty dot. wersyfikacji;

 

Eugeniusz Oniegin w oryginale i przekładzie Nabokova (pierwsza strofa poematu)

• Wiersz regularny, sylabotoniczny, strofa dwusylabowa – jamb, czyli tetrapodia jambiczna, czterostopowiec jambiczny z kataleksą, wiersz regularny, sylabotoniczny.

• Leo Belmont w swoim tłumaczeniu trzyma się wersyfikacji Pushkina, a Nabokov odchodzi od tego modelu;

• Przekład Nabokova był krytykowany. Był to ciekawy epizod w światowym przekładzie. Podstawowym zarzutem było to,  że Nabokov jako prozaik nie potrafił oddać tłumaczenia w formie prozy. W odpowiedzi na ten dyskurs napisał wiersz pt. On Translating Eugene Onegin na wzór Puszkina, w którym wyjaśnił proces twórczy i dlaczego tak przetłumaczył Eugeniusza Oniegina.

 

Nabokov i jego teoria przekładu:

• próbuje dotrzeć do głębi (“korzeni”) poematu i oddać go w “prozatorskiej” (wolnej od rygorów formalnych)

• literalizm (dosłowność, dokładność) dla Nabokova jest święty w przekładzie

• N. jest wrogiem translatorskiej “otsiebiatiny” (odsiebizny - w wersji E. Balcerzana).

6.12.2019 – Magdalena Olewniczak

Stanisław Barańczak jako teoretyk przekładu

•   Stanisław Barańczak (1946-2014):

• ukończył polonistykę i obronił doktorat na UAM

• już za czasów studenckich zadebiutował jako poeta (Nowa Fala, poezja lingwistyczna)

• był zaangażowany politycznie i należał do Komitetu Obrony Robotników

• został oskarżony o wręczenie łapówki i skazany wyrokiem sądowym, przez co musiał zostać zwolniony dyscyplinarnie z UAM

• pod koniec lat 70. otrzymał propozycję objęcia katedry polonistyki na Harvardzie, po początkowych problemach z uzyskaniem paszportu, udało mu się w końcu w 1981 roku wyjechać z kraju i objąć stanowisko

• współpracował z  irlandzkim poetą i noblistą Seamusem Heaneyem – tłumaczył jego dzieła, a także wspólnie z nim przetłumaczył na angielski Treny Kochanowskiego 

• był tłumaczem niezwykle wybitnym i świadomym swojej wybitności, tłumaczył po to, żeby pokazać, że jest lepszy od innych tłumaczy, często wdawał się w polemiki i ostro krytykował „słabe tłumaczenia słabych tłumaczy”  

• jedna z najważniejszych prac Barańczaka nosi tytuł Ocalone w tłumaczeniu:

• Mały, lecz maksymalistyczny Manifest translatologiczny albo: Tłumaczenie się z tego, że tłumaczy się wiersze również w celu wytłumaczenia innym tłumaczom, iż dla większości tłumaczeń wierszy nie ma wytłumaczenia - dokonuje przeglądu dzieł poezji zachodniej i pod każdym z nich podaje na czym polega zadanie translatorskie

• podaje własne propozycje przekładów wraz z komentarzem

• dominanta (translatorska, semantyczna i in.) – najważniejszy element:

o Umberto Eco, Walery Briusow – to odbiorca wybiera, co jest najważniejsze (podejście konstruktywne)

o Roman Jakobson, Stanisław Barańczak – dominanta istnieje już w tekście,  należy ją tylko znaleźć (podejście esencjalistyczne)

• sformułował dwa zakazy:

1.      nie tłumacz wiersza na prozę

2.      nie tłumacz dobrej poezji na złą poezję 

•  „Każdy wybitny utwór poetycki jest miniaturowym modelem świata, i w modelu tym dosłownie każdy element składowy – od sumy wypowiedzianych wprost twierdzeń do najdrobniejszych atomów pozbawionej w zasadzie samodzielnego znaczenia fonetyki – może dzięki odpowiedniej organizacji tekstu wziąć udział w procesie wytwarzania znaczeń”.

• każdy element tekstu jest istotny, sensy kryją się nie tylko w słowach, ale także w organizacji brzmieniowej oraz w formie

•  informacja implikowana – „drugie dno”, do którego musimy dotrzeć, aby w pełni zrozumieć tekst – dominantą dla Barańczaka jest to, co implikuje forma

        informacja stematyzowana – wypowiedziane wprost twierdzenie

• Barańczak twierdził, że nie jest ważne to, czy przekład jest wierny, ważne jest natomiast, żeby „działał” na odbiorcę

• przykład jednego z tłumaczeń dokonanego przez Barańczaka wraz z jego współpracownicą Clare Cavanagh  - przekład na język angielski wiersza Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego Dlaczego Ogórek Nie Śpiewa – Why Does the Pickle Never Sing  

• zachowane zostały rytm, rymy oraz układ graficzny (forma), jednak treść została dość mocno zmieniona, użyte zostały silniejsze, dosadniejsze metafory

 

13.12.2019 - Klaudia Kurzawa

STRUKTURALIZM I SEMIOTYKA

 

1.  Roman Jakobson (1896-1982)

• strukturalista, pochodzenia żydowskiego, w 1915 r. utworzył Moskiewskie Koło Lingwistyczne i w tym momencie wszedł do historii. W Petersburgu istniało Towarzystwo Badań Języka Poetyckiego (Opojaz). Te dwa zespoły badawcze utworzyły rosyjską szkołę formalną (formalizm rosyjski). Formalizm ten dał początek poetyce, narzędzia wypracowane przez badaczy z tej szkoły są wykorzystywane i aktualne do dziś. Ważne pojęcia od nich – m.in. chwyt udziwnienia, fabuła, funkcja poetycka.

• Jakobson w 1920 roku wyjechał do Czechosłowacji i współpracował tam z Praskim Kołem Lingwistycznym – lingwiści zmodyfikowali idee strukturalistyczne, zajmowali się kategorią synchronii i diachronii. W 1930 r. Jakobson robił doktorat na Uniwersytecie Karola w Pradze. Po wybuchu II w. św. uciekł do Danii, potem przeniósł się do Norwegii i Szwecji. W Uppsali opublikował książkę Kindersprache, Aphasie und allgemeine Lautgesetze (1941) – jest to fundamentalna pozycja Jakobsona, dotycząca studiów o afazji, zakłóceniach mowy.

• Wykładał na ważnych uniwersytetach amerykańskich (Uniwersytet Harvarda, Uniwersytet Columbia), mówił w wielu językach

2.  Ferdynand de Saussure

• szwajcarski uczony, ojciec strukturalizmu

•  jego wykłady spisali jego uczniowie

• nie używał pojęcia struktury, chodziło mu o przejście od językoznawstwa diachronicznego do synchronicznego.

• w lingwistyce diachronia zajmuje się wyjaśnieniem zjawisk językowych,  pyta skąd wzięła się współczesna forma tych zjawisk i dociera do ich genezy

• synchronia bada system językowy w danym momencie, geneza nie jest istotna

• uważał, że powinno się wiedzieć jak dany fakt językowy funkcjonuje w systemie językowym

• metafora szachownicy de Saussure’a i rozkładu figur na szachownicy – w grze w szachy dana sytuacja istnieje niezależnie od poprzednich, dlatego nawet jeśli do gry podejdzie widz bez żadnej wcześniejszej wiedzy, to i tak może przewidzieć kolejny ruch, ważne żeby zrozumiał daną sytuację a nie jak do tego doszło – przejście od diachronii do synchronii

• De Saussure nie uwzględniał czynnika historycznego. Językoznawstwo synchroniczne jest ahistoryczne, a w badaniach naukowych ahistoryczność nie jest pożądana.

• Praska Szkoła wymyśliła projekcję diachronii w synchronię. Według praskich lingwistów w synchronii trzeba widzieć elementy diachroniczne, które aktualizują się w niej. W czymś współczesnym trzeba dostrzec fazy minione, stało się ważne pojęcie tradycji.

• Wprowadził rozróżnienie signifiant (element znaczący) i signifie (element znaczony)

3.  Charles Peirce

• Amerykanin, pod koniec XIX w. współtwórca pragmatyzmu (kierunek filozoficzny – razem z Williamem Jamesem uważani za twórców pragmatyzmu). Prekursorem drugiego kierunku (transcendentalizmu) był Ralph Waldo Emerson – I poł. XIX wieku

• Klasyczna definicja prawdy - prawdą jest to, co jest zgodne z rzeczywistością

• Definicja pragmatystów – prawdziwe jest to, co sprawdza się w praktyce

• Stworzył klasyfikację znaków (indeks, ikona, symbol)

4.  Claude Lévi-Strauss

• Twórca antropologii strukturalnej – jest to dziedzina etnologii, która zajmuje się porównywaniem kultur pod względem ich identyczności pojawiających się w ich strukturach

• Badał kultury pierwotne, jego najbardziej znane prace dotyczą mitów i tabu, np. Struktura mitów

5.  Łotman – wybrane publikacje w polskich przekładach

• Rosja i znaki 1993

• Semiotyka filmu 1973

• Struktura tekstu artystycznego 1970

6.  Metoda strukturalistyczna – w różnorodności zjawisk należy doszukiwać się tego, co tożsame; kiedy rozbierzemy utwór na czynniki pierwsze, to okaże się, że struktura będzie taka sama; w badaniach strukturalistycznych trzeba dotrzeć do inwariantu

7.  Ważny cytat: „znaczenie jakiegokolwiek znaku językowego jest jego przekładem na inny, alternatywny znak” (Jakobson O językoznawczych aspektach przekładu) – dzięki takiemu myśleniu pojawił się poststrukturalizm i pojęcie nieograniczonej semiozy polegające na tym, że znaki odsyłają do innych znaków. Poststrukturalizm wyciągnął konsekwencje z głównych tez strukturalizmu.

8.  Najważniejsze pojęcia i terminy

• System – zbiór elementów i reguły ich łączenia (np. system językowy – słownictwo i gramatyka), pojęcie struktury ma genezę organiczną

• Struktura – podstawowe pojęcie strukturalizmu, jest to układ elementów zorganizowanych w całość. Zmiana jednego elementu powoduje zmianę całej struktury, która porusza się i przemieszcza

• Inwariant – to, co w danym zjawisku niezmienne; warianty to odmiany jednego inwariantu

• Synchronia – jednoczesność występowania zjawisk w danym momencie historycznym

• Diachronia – następstwo zjawisk w czasie

• Znak – element, który odnosi się do czegoś innego, wskazuje na coś innego; składa się z materialnego (np. akustycznego) nośnika informacji i z abstrakcyjnego pojęcia, np. drzwi odnoszą nas do pojęcia otwierania/ zamykania, ale też do rzeczywistości za drzwiami; kałuża – oznaka; znak tego, że padało

• Znaczenie – treść oznaczana przez znak

• Semiotyka – nauka o znakach i kodach znakowych, jako dyscyplina powstała pod koniec XIX wieku; strukturalizm z semiotyką tworzą parę – nie myśli się o strukturalizmie bez semiotyki i odwrotnie 

 

 

 

 20.12.2019 - Monika Wańska  

Jakobson - ciąg dalszy

Dlaczego poezja jest nieprzetłumaczalna?

Zrównania słowne – relacje, które są nawiązywane pomiędzy poszczególnymi słowami, elementami tekstu.

Przykłady zrównań:

·   aliteracja

·   rymy

·   oksymoron

·   stopy, zestroje w wierszach rytmicznych

·   struktura oparta na paralelizmach

Nie można przetłumaczyć poezji, ale możliwa jest transpozycja.

·   Przekład wewnętrznojęzykowy (przeredagowanie) – interpretacja znaków językowych za pomocą innych znaków tego samego języka.

·   Przekład międzyjęzykowy (przekład właściwy) – interpretacja znaków językowych za pomocą jakiegoś innego języka.

·   Przekład intersemiotyczny (transmutacja) – interpretacja znaków językowych za pomocą znaków pozajęzykowych systemów znakowych.

 

EKFRAZA wywodzi się od słowa ekphrasis, które oznaczało w starożytnej Grecji „dokładny opis”. Jest przykładem przekładu intersemiotycznego. Jest to tekst literacki lub jego fragment odnoszący się do jakiegoś dzieła sztuki. Do tekstów ekfrastycznych można zaliczyć opisy obrazów, rzeźb, architektury itd. Często spotykana jest ekfraza poetycka. Ekfrazą można również nazwać pewien rodzaj wierszy o obrazach.

Za jedną z pierwszych ekfraz poetyckich w kulturze zachodnioeuropejskiej uznaje się bardzo rozbudowany opis tarczy Achillesa. Przedstawienie tego przedmiotu jest bardzo dynamiczne, podkreślony jest proces powstania tarczy, to z jakim kunsztem wykłuwał ją sam Hefajstos.      

 

Zdecydowana większość twórców wykorzystywała ekfrazę:

·   Jacek Kaczmarski np. „Krzyk” (na podstawie obrazu Edvarda Muncha „Krzyk”)

·   Czesław Miłosz (Joanna Zembrzuska „Wiersze Czesława Miłosza o obrazach”)

·   Wisława Szymborska

·   Zbigniew Herbert (eseistyczna ekfraza: „Barbarzyńca w ogrodzie”)  

Bliższe przyjrzenie się ekfrazie

Obraz: Edward Hopper „Hotel room” (1931), Museo Tyssen-Bornemischa, Mardyt

Wiersze:

Czesław Miłosz „Edward Hopper (1882-1967), Pokój hotelowy”

Victoria Chang „Edward Hopper Study: Hotel room”

W utworze Czesława Miłosza można zauważyć uniwersalną zasadę wykorzystywaną w ekfrazie – zawsze w opisie znajdują się dodatkowe informacje niewynikające bezpośrednio z obrazu, w tym przypadku będzie to np. określenie „kobieta kariery” albo stwierdzenie, że trzyma ona w ręce „kartkę z cyframi”. Odbiór obrazu jest bardzo subiektywny (podmiot liryczny widzi w nim to, co chce widzieć) i apodyktyczny (wizja podmiotu lirycznego, jego interpretacja jest w pewnym stopniu  narzucona odbiorcy). Sposób opisu kobiety może być powiązany z faktem z życia autora – ten podobno przez lata nie darzył sympatią kobiet wyzwolonych. Dlatego być może kobieta z obrazu jest skazana na smutek, samotność i nikłą wiedzę o samej sobie.

Utwór Victorii Chang choć inspirowany tym samym obrazem przedstawia bardzo odmienną wizję. Snuje historię o kobiecie, która jest czyjąś kochanką. Siedzi na łóżku i czeka na mężczyznę, ten prawdopodobnie wyszedł by powiedzieć o romansie swojej żonie. Tym razem kobieta nie trzyma w ręce kartki zapisanej cyframi, ale pożółkły list.

Co ciekawe oba wiersze kończą się pytaniem o tożsamość kobiety.  

 Gotthold Ephraim Lessing – „Laokoon albo o granicach malarstwa i poezji”

Autor pisał o tym, że relacje pomiędzy sztukami wizualnymi i poezją są skomplikowane. Obrazy czy rzeźby zatrzymują moment w przestrzeni a poezja rozwija się w czasie – trudno więc tłumaczyć przestrzeń na czas. Lessing twierdzi również, iż sztuki przestrzenne są dobre kiedy pokazują moment, ale jednocześnie pozwalają odbiorcy dopowiedzieć sobie co się wydarzyło wcześniej i później.

Luiza Roszak - 10.01.2020 

HERMENEUTYKA:

- wiąże się z tradycją objaśniania tekstów świętych (czyli egzegezą)  

- termin egzegeza zaczął być stosowany zamiennie z terminem interpretacja w momencie, gdy hermeneutyka zaczęła funkcjonować jako część humanistyki 

- hermeneutyka jest utożsamiana ze sztuką interpretacji 

- prekursorem świeckiej hermeneutyki jest Friedrich Schleiermacher  (znamy go z egzotyzacji i domestykacji tłumaczenia),  

- Schleiermacher pojmował hermeneutykę nie tylko jako objaśnianie sensu PIsma św., ale również interpretację znaczeń dzieł literackich

DYGRESJA: w  XVI wieku ogromnie wzrósł status kulturowy tekstu literackiego; dzięki romantykom pojawia się kategoria kanonu w dziełach lit. (prekursor Goethe – weltliteratur); arcydzieło działa niczym tekst sakralny – genialne, wyświęcone…

- XX wieczna hermeneutyka M. Heidegger: trzy terminy powiązane ze sobą: hermeneutyka, fenomenologia (badamy fenomeny – czyli to, co nam się jawi; Ingarden; nurt w obrębie przełomu antypozytywistycznego - filozofia przestała zajmować się światem zewnętrznym, a zaczęła badać świadomość, język) i egzystencjalizm (skoro skupiamy się na tym, co świadomościowe, to chcąc nie chcąc patrzymy na egzystencję) 

- koło hermeneutyczne – jedna z metod badawczych 

- idea fuzji horyzontów (koncept hermeneutyczny) - istnieją dwa horyzonty: horyzont dzieła i horyzont odbiorcy. Znajdują one pewny obszar wspólny, ponieważ odbiorca bierze udział w tworzeniu sensu dzieła. 

- SENS:

 to co autor chciał powiedzieć  

to co jest zakodowane w dziele 

 to, co wypracowuje odbiorca (albo skrajnie określa się go jedyną instancją sensotwórczą, albo staje się współtwórcą)  

- G. Steiner w “Po wieży Babel. Problem języka i przekładu” mówi o przekładzie diachronicznym (dawnego języka na obecny)- Jakobson nazywa to przekładem wewnątrzjęzykowym 

- Ruch hermeneutyczny w procesie przekładu (kolisty) - przebiega 4 fazowo: 

faza pierwsza:  wstępne zaufanie, inwestycja wiary (hermeneutyka zaufania). Założenie istnienia sensu. Wszelkie zrozumienie zaczyna się od aktu zaufania lub raczej skrajnej wielkoduszności tłumacza, który ufność pokłada w “innym” (tekście). Nigdy nie będzie to jednak ufność ostateczna.

faza druga: ruch;  wkroczenie w tekst i wydarcie mu znaczenia (postulat, głoszący że wszelkie poznanie jest agresywne, że każda teza jest najazdem na świat, pochodzi od Hegla). Łamiemy kod, natomiast rozszyfrowywanie jest rozbiórką tekstu.  Tłumacz najeżdża i bierze w niewolę tekst (2 faza to faza agresji) 

faza trzecia: inkorporacja. Mamy tekst źródłowy i widzimy jego proces powstawania. Tekst zostaje wcielony w kulturę docelową.  Wprowadzenie nowego dzieła (bez względu na stopień “naturalizacji’) może doprowadzić do podważenia lub przekształcenia całej rodzimej struktury.

  faza czwarta: przetłumaczone dzieło zostaje wzbogacone. Samo uznanie tekstu jako godnego przekładu, jest jego uwzniośleniem. Wzrasta prestiż dzieła.  

zaufanie, penetracja, ucieleśnienie, odtworzenie 

- Autentyczne tłumaczenie będzie dążyło do odzyskania równowagi. Autentyczny przekład nie dorównując oryginałowi, będzie dążył do pokazania go w uwznioślający świetle. 

- Przekład kongenialny - przewyższa oryginał, ujawnia potencjał tekstu źródłowego, wydobywa jego pierwotne zasoby, dotychczas przezeń nieurzeczywistnione 

DYGRESJA: metafizyka obecności...logocentryzm (myślenie oparte na przeświadczeniu, że świat jest, ma znaczenie, istnieją prawdy o nim, które są od nas niezależne)… nawiązuje to do początkowego myślenia Steinera . 

- Według Steinera przekład to model każdego aktu komunikacji 

- Badanie przekładu jest badaniem języka. Przekładoznawstwo jest dyscypliną bez której nie można sobie wyobrazić badania lingwistycznego. 

 

ZWROT KULTUROWY W HUMANISTYCE I NAUKACH SPOŁECZNYCH 

- Odejście od paradygmatu strukturalistycznego; ogniwem pośrednim staje się poststrukturalizm, zwłaszcza dekonstrukcja. 

- Zwrot kulturowy wiązał się z badaniem kontekstów społecznych, politycznych, obyczajowych, różnych zjawisk.w obrębie szeroko rozumianej kultury, zwłaszcza relacji władzy, dominacji, itp. 

- W polsce studia kulturowe często nazywa się kulturoznawstwem, mimo iż prąd ten wywodzi się ze strukturalizmu, tymczasem swiatowe  culture studies dotyczą poststruktalistyczntych badań nad kulturą.

 

 

17.01.2020 - Jolanta Gola

KONCEPCJA POLISYSTEMOWA

• dotyczy nie tylko zjawisk przekładowych, ale ogólnie kultury 

• stworzona przez Itamara Evena Zohara z Uniwersytetu w Tel Awiwie w latach 70. XX w.

• Even Zohar nawiązuje w badaniach do rosyjskiego strukturalizmu, formalizmu, do Jakobsona

• posługuje się pojęciem polisystemu (jego elementami są podsystemy)

• ważnym teorii polisystemowej składnikiem jest refleksja translatologiczna

• systemy tworzą pewną hierarchię w obrębie danego polisystemu (centrum i peryferie)

• np. polisystem - kultura europejska, podsystemy - kultury narodowe, centrum - kultura anglosaska; w zależności od celów badawczych można wytyczać polisystemy na różne sposoby (np. literatura polska jako polisystem; jako podsystem w polisystemie literatury europejskiej; jako podsystem w polisystemie literatur słowiańskich itp.)

• artykuł Evena Zohara “Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie”: 

• badając polisystem obserwujemy, jakie związki zachodzą między systemami

• badania nad przekładem powinny skupiać się na funkcjonowaniu literatury tłumaczonej w obrębie literatury docelowej (jak przekład zachowuje się wobec norm - czy upodabnia się do lit. docelowej, czy wprowadza elementy obce/nowatorskie itp.)

• głównym problemem przekładoznawczych badań polisystemowych jest pozycja literatury tłumaczonej w danym polisystemie (centralna, zmienna, mocna, słaba itd.)

• przekład zajmuje centralne/mocne miejsce w polisystemie danej literatury, jeśli:

1. trwa proces powstawania literatury (literatura jest “młoda”)

2. literatura jest “peryferyjna” lub “słaba”

3. gdy w danym momencie historii literatury tworzy się próżnia literacka 

 

 ZWROT KULTUROWY W BADANIACH NAD PRZEKŁADEM:

• podejście preskryptywne (top down) → deskryptywne (bottom up)

• analiza tekstu → analiza kontekstu

• prymat oryginału (tekstu źródłowego) → prymat przekładu (tekstu docelowego)

• relacja między kulturą źródłową a docelową → skupienie uwagi na kult. docelowej

• niewidzialność tłumacza → widzialność tłumacza

• ekwiwalencja oryginału → funkcjonalność przekładu w kulturze docelowej

 

• archiwum tłumaczy w Collegium Polonicum w Słubicach: korespondencja, listy wymieniane między autorami a tłumaczami np. Dedeciusa i Miłosza

SZKOŁA MANIPULISTÓW (Theo Hermans, Andre Lefevere, Susan Bassnet)

• konferencja w Leuven w 1976 roku wprowadziła nowe trendy w badaniach nad przekładem

• ukazała się publikacja pokonferencyjna pt. “Literature and Translation. New perspectives in Literary Studies”

• od tego momentu mówi się o “zwrocie kulturowym w Translation Studies”

• postulat, by studia przekładoznawcze stały się autonomiczną dyscypliną badawczą

• zminimalizowanie wpływu językoznawstwa na translatologię

• Theo Hermans “The Manipulation of Literature Studies in Literary Translation” (1985)

• od tej publikacji wzięła się nazwa szkoły

• ważne miejsce badań nad przekładem literackim

• celem jest ustanowienie nowej tradycji przekładu na bazie teorii i badań praktycznych

TEORIA SKOPOSU (Hans J. Vermeer, Katharina Reiss)

• wywodzi się ze środowiska niemieckiego w latach 80. XX w.

• z gr. skopos - “cel”; naczelnym kryterium teorii jest cel, któremu ma służyć przekład

• ważną rolę odgrywa zamówienie/zlecenie (ang. commision)